O szlachcie z piekła rodem…

Historia naszych podkarpackich ziem, obfituje w wiele barwnych historii, a o burzliwych dziejach naszej małej ojczyzny można by opowiadać w nieskończoność. Tym razem skupię się na czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej. Nie każdy wie, że w tamtym okresie Podkarpacie odgrywało bardzo ważną, choć niekiedy niechlubną rolę, która pięknie obrazuje specyfikę tamtych czasów. Kiedy słyszymy ,, szlachta polska”, widzimy barwne obyczaje i klasyczną harmonię rodem z ,,Pana Tadeusza”. Stereotyp polskiego szlachcica opiera się również na Sienkiewiczowskim bohaterze, który jest pełen dumy i honoru, miłuje Boga i Ojczyznę. Przed oczami staje nam ktoś na miarę Michała Jerzego Wołodyjowskiego (jego pierwowzór notabene, był stolnikiem przemyskim). Nieco bliższa prawdzie historycznej wydaje się być jednak postać Andrzeja Kmicica, z którym to jak pamiętamy „różnie bywało”. Jednakże w zestawieniu z prawdziwymi bohaterami złotej, szlacheckiej wolności, Jego mość Kmicic przypomina raczej pobożnego ministranta niż awanturnika.

Województwo ruskie ze stolicą we Lwowie, dzieliło się zasadniczo na pięć ziem: lwowską, halicką, chełmską, sanocką i przemyską. Ziemia- była jednostką administracyjną Królestwa Polskiego, o randze niższej niż województwo, a wyższej od powiatu. W latach 1434 -1772 (na którym to okresie się skupimy), większość terenów dzisiejszego województwa podkarpackiego należało do historycznej ziemi przemyskiej. Sięgała ona w przybliżeniu: od okolic Biłgoraju na północy, do ukraińskich Karpat (Bojkowizny) na południu, oraz od Czudca na zachodzie, do miasta Stryj na wschodzie. Czym charakteryzowały się te tereny, z czego znano je w kraju? Jak pisze Władysław Łoziński w książce pt. ,, Prawem i Lewem. Obyczaje na czerwonej Rusi w pierwszej połowie XVII wieku”:

Z zamiłowania przepychu, z okazałości swego występowania na zjazdach i uroczystościach słynie w całej Polsce […]. Bogactwem kostiumów, liczbą orszaków, wspaniałością rydwanów i koni świetnością dworu biorą prym na uroczystych godach, wynderik i weselach królewskich w Krakowie […]. Ale ta «buczność» szła w parze z porywczym do gwałtowności temperamentem, z namiętną zawziętością, z najzuchwalszą swawolą, z lekceważeniem obcego życia i zdrowia. W pierwszych latach XVII wieku ziemia przemyska osławiona była w całej Polsce, jako widownia szalonych wybryków, tragicznych zajść i najuporczywszych, najkrwawszych wojen prywatnych, a reputacja ta nie była już wtedy nowa, sięgała w daleką przeszłość […]. Między szlachtą ziemi przemyskiej, z przyrodzenia butną i rogatą […], wyrobił się obyczaj krwawej dziedzicznej zemsty, istny rodzaj wendety włoskiej; zabijano się wzajemnie, mścił się brat za brata, krewny za krewnego, przyjaciel za przyjaciela […].

Chyba każdy przyzna, że to mocne słowa, Łoziński nie rzucał ich jednak na wiatr. Swoją pracę opierał w dużej mierze na kronikach sądowych województwa ruskiego. Kronikach, z których jak sam wielokrotnie wspomina, usuwano pro publico bono najpikantniejsze fragmenty, żeby nie szerzyć zgorszenia. Co więc takiego działo się na tych ziemiach? Czym nasi przodkowie zasłużyli sobie na takie awanturnicze miano? Tu literatura jest bogata, a przykłady można by mnożyć w nieskończoność. Pozwolę sobie, na zaledwie kilka ,,smaczków”, obrazujących charakterystykę epoki na tym terenie.

Kanonada w katedrę. Opowieść o najcięższym „kacu” w 1000 letniej historii Przemyśla

Ród Drohojowskich był jedną z najznamienitszych rodzin, związanych od wieków z ziemią przemyską. Być może najbardziej charakterystyczną w tej rodzinie postacią był Jan Tomasz Drohojowski. Referendarz koronny i starosta przemyski, świetnie wykształcony, władający czterema językami, dworzanin i dostojnik czterech kolejnych królów polskich, dodatkowo jeden z najdzielniejszych towarzyszy broni Jana Zamojskiego. Jednakże jak pisze Łoziński „[…]Nie wahał się on uciekać do szabli, kiedy nie wystarczał statut. Ciężki ludziom, którzy mu się nie podobali, ciężki miastu Przemyślowi, które ciągle występowało przeciw niemu ze skargami […]”.

Przełomowy w jego życiu okazał się konflikt ze Stanisławem Stadnickim z Leska, bo trzeba wiedzieć, że (jakby jednego było mało) ziemia przemyska nosiła w tym samym czasie dwóch Stanisławów Stadnickich. Spór wywiązał się o długi chorążego Tarnawskiego, które Stadnicki przejął wraz z jego majątkiem, jednakże z owych zobowiązań ani myślał się wywiązać. Drohojowski nie zamierzał tak łatwo odpuścić. Toteż obaj jegomoście, odbijali sobie na wzajem majątki ziemskie, nie bacząc na lejącą się strumieniami krew niewinnych chłopów. Ale takich konfliktów było wówczas wiele. Czym zatem zasłynął referendarz kor. Drohojowski?

Podczas alkoholowej libacji, odbywającej się na zamku kazimierzowskim w Przemyślu, zobaczywszy przed zamkiem ludzi Stadnickiego rozkazał otworzyć do nich ogień z armat. Jednakże kanonierzy chybili. Pociski spadły za to na teren katedry i przyległego do niej cmentarza. Zabawa ta, zakończyła się dla Drohojowskiego klątwą kościelną narzuconą przez ówczesnego biskupa diecezji przemyskiej. Zaiste ciekawe, jak następnego dnia poczuł się referendarz koronny, dowiadując się, że na jego rozkaz, z królewskich armat ostrzelano bazylikę katedralną? Za swoje winy musiał się publicznie kajać na kolanach przed biskupem. Niedługo później, Drohojowski ginie w trakcie potyczki ze swoim śmiertelnym wrogiem.

Prywatne oblężenie Lwowa, czyli jak wyglądałby „Ścigany” 4 wieki temu

Jan Szczęsny Herburt był postacią pełną sprzeczności. Z jednej strony obyty, doskonale wykształcony, świetnego pióra, z drugiej zaś zadufany w sobie gwałtownik, dopuszczający się bez mrugnięcia okiem, czynów wybitnie haniebnych. Z powodu niespełnionych prywatnych ambicji, popadł w konflikt ze znaną już nam rodziną Stadnickich. Jedną z przyczyn była zazdrość o tytuł starosty przemyskiego, który dostał Andrzej Stadnicki, a nie on.

Po nieudanym rokoszu, w którym bierze udział Jan Szczęsny, zabiera on ze sobą armię i uderza na Stadnickich, porywając w niewolę Stanisława Stadnickiego (z Leska). Więzi go następnie w Małnowie. Stadnicki to jednak zbyt ważna postać, żeby Herburtowi uszło to na sucho. Interwencja króla na niewiele się zdaje, jednak grupa mediatorów złożona z zacnych mężów woj. ruskiego, dogaduje się z Janem i ten wypuszcza więźnia. Stadnicki, choć przy mediatorach zrzeka się zemsty ani myśli by taką potwarz wrogowi podarować. Zaraz po powrocie do Przemyśla zbiera szlachtę i wyprawia się zbrojnie przeciw Herburtowi. Ten jednak nie stając do walki, uchodzi do Lwowa.

Lwów to w owym czasie miasto należące do króla, jedno z najważniejszych w Rzeczypospolitej i jedno z lepiej uzbrojonych, odpierające dziesiątki najazdów tatarskich, kozackich, wołoskich i siedmiogrodzkich. Jednakże szlachta ziemi przemyskiej pod wodzą Adama Stadnickiego (brata Stanisława), w pogoni za znienawidzonym Herburtem, dopuszcza się czegoś, co niema precedensu w historii polski. Żądając wydania Herburta, bierze Lwów w oblężenie i trzyma w takowym przez trzy tygodnie. Przez cały czas trwają rozmowy z władzami miasta. Tymczasem wojska Stadnickiego grabią i pustoszą lwowskie przedmieścia i okoliczne wsie…

„Najechać sobie Rzeszów”

Jak pisze Władysław Łoziński: Do rodzin przemyskiej ziemi, w których łonie przychodziło do namiętnych waśni, a w dalszych następstwach do starć gwałtownych i krwawych, należeli w pierwszym rzędzie Ligęzowie. Równocześnie z wojną Drohojowskiego ze Stadnickim, toczyła się wojna między Andrzejem Ligęzą z Pietraszówki (dziś Boguchwała), a jego stryjem Mikołajem, kasztelanem Czechowskim, Panem na Rzeszowie. Jak zwykle poszło o majątek, którego część miał sobie bezprawnie przywłaszczyć stryj Andrzeja. O bezwzględności i wyrachowaniu Ligęzy najlepiej świadczy opis najazdu na Rzeszów, jakiego dokonał pod nieobecność stryja:

Zwerbowawszy sobie dużą gromadę zbrojną, złożoną przeważnie z swawolnych żywiołów węgierskiego nadgranicza, opatrzywszy się w działa i tarany do rozbijania murów, napadł Andrzej Ligęza w r. 1603, pod nieobecność swego stryja na zamek rzeszowski nocą, wyłupał taranami mury, porozbijał zamki i dostawszy się do skarbca, zabrał kasztelanowi skrzynię z 20 000 talarów w gotówce, kosztowną garderobę i broń, mnóstwo cennych sprzętów, szkatułę z dokumentami i dwa gobeliny niderlandzkiej roboty wysokiej, ceny.                                 

Kasztelan nie pozostawał mu dłużny, bowiem napadł z mieszkańcami przedmieścia Rzeszowa na synowca i jego posiadłości w Zwięczycy i Starej Niwie. Ale zemsta, jaką przygotował za to Ligęza, przerosła najśmielsze oczekiwania Mikołaja.

Tego samego roku w oktawę Bożego Ciała z większym jeszcze zastępem zaciężnego wojska uderzył na Rzeszów, spalił przedmieścia, obiegł i zbombardował zamek, a zdobywszy go po kilku dniach szturmem, złupił, co się tylko złupić dało. Następnie mszcząc się na mieszczanach i przedmieszczanach rzeszowskich, którzy pomagali kasztelanowi w jego wyprawie, pozwolił żołnierzom swoim na rabunek, zrabowane rzeczy złożyć kazał na rynku do podziału, zamknął dokoła miasto czatami, nie wpuścił i nie wypuścił nikogo, i przez kilka dni hulał sobie w zdobytym mieście kosztem kasztelana, a także kosztem cnoty mieszczanek.

Kasztelan po tej klęsce zmuszony był uciekać się po pomoc do króla. Król działał jednak bardzo powściągliwie. Wydał mandat na Ligęzę, jednakże dla ukaranego, nie miało to większego znaczenia. W owym czasie na tych terenach, prawie każdy miał na sobie jakieś mandaty, założone między siebie wadia, ale władza królewska niebyła mocna ani skuteczna. Obie strony miały spotkać się w sądzie w Przeworsku:

Obaj przeciwnicy wybrali się na ten termin jak na wojnę. Andrzej, ubiegając kasztelana, stanął pierwszy w Przeworsku, zajął jedyną, jaka tam istniała, w rynku kamienicę, obsadził ją swoimi żołnierzami, których resztę rozlokował w przyległych domostwach drewnianych, i tak ufortyfikowany i gotowy do walki czy to zaczepnej, czy odpornej liczną kompanie oczekiwał stryja. Kasztelan, który był zwerbował sobie we Lwowie, w okolicach Biecza i Żmigroda […].Miało być tej świty około 900 ludzi kasztelan tedy, stanąwszy pod Przeworskiem, a dowiedziawszy się o zajęciu miasta przez Andrzeja, zatrzymał się na przedmieściach otoczył dokoła strażami miasto, trzymając je niejako w oblężenia. […] Przyszło do krwawej bitwy między stryjem a synowcem. Kasztelan miał przeważające siły i dążył do pojmania Andrzeja, który jednak obwarowany dobrze w swojej gospodzie, bronił się jak lew i wytrzymywał przez cały dzień aż do późnego wieczora szturmy kasztelana z taką walecznością, że kasztelan ustąpić musiał pierwszy z placu, straciwszy sześciu zabitych. Daleko ciężej okupił swój ostateczny sukces Andrzej, bo stracił 21 ludzi zabitych, nie licząc już wcale rannych […]. Nazajutrz długi szereg wozów poruszał się drogą z Przeworska do Przemyśla, a na wozach tych leżały trupy zabitych, wiezione dla prezentowania w grodzie. Ponieważ obu stronom zależało na tym, aby przeciwnik zwłok nie prezentował w grodzie i tym sposobem nie stwierdził urzędowo faktu zabójstwa, więc nie dano nieboszczykom spokoju i po śmierci.

Każdy rewers ma swój awers

W tej beczce dziegciu jest i łyżka miodu. Nie bez przyczyny król pozwalał na tak dużo szlachcie tych terenów, gdyż swoją niespotykaną bitnością i zaprawieniem w bojach, stanowiła najlepszą obronę od najazdów tatarskich, kozackich czy wołoskich. Ci sami niechlubni bohaterowie prywatnych porachunków, wnosili niezmierzony wkład w obronność Rzeczypospolitej. Mimo ich niespotykanego gdzie indziej hultajstwa i niesubordynacji, król zmuszony był przymykać oko na to, co działo się w słynnym województwie ruskim

W następnej części opowieści o awanturniczej szlachcie Podkarpacia, przyjrzymy się bliżej legendarnej postaci Stanisława Stadnickiego zwanego Diabłem Łańcuckim.

kjz

(opublikowana na łamach portalu www.podkarpaccy.pl)

Galicyjscy Żydzi

Dzisiaj chciałbym opowiedzieć Wam o dawnych mieszkańcach ziem które dziś nazywamy Podkarpaciem czy ściślej województwem Podkarpackim. Tajemnicą poliszynela jest iż tereny te o ogromnie burzliwej i ciekawej historii były od niemal zawsze zamieszkiwane przez ludzi różnych narodowości i wyznań, tworzących razem barwną mozaikę etnograficzną, która stała się żyzną glebą dla rozwoju galicyjskiej kultury. W XIX wieku Galicja była jednym z najgęściej zaludnionych terenów europy środkowo-wschodniej. Na ówczesny tutejszy żywioł składały się głównie trzy odmienne społeczności Polska, Ukraińska (Ruska) i Żydowska. Tym razem skupimy się na tej trzeciej. 
Galicja to dla diaspory żydowskiej miejsce szczególne, w stolicy regionu Lwowie przed wojną znajdowało się trzecie co do wielkości skupisko żydów na świecie. Ale i w innych miastach regionu mieli oni wówczas znaczącą reprezentacje. Z tej społeczności zrodziło się wiele wybitnych osobowości takich jak Elimelech Weissblum, Otto Axer czy Bruno Schulz tu zresztą swój początek wzięło kilka znamienitych rodów i społecznych ruchów. Diaspora Żydowska, wnosząc trudny do przecenienia wkład w kulturę i historię regionu pozostawiła po sobie wiele pamiątek w postaci architektury, przedmiotów sakralnych  a także w sferze kultury niematerialnej. Przenieśmy się zatem na chwilę w tamten magiczny świat.


Pierwsza odnotowana w piśmie obecność żydów na ziemiach polskich miała miejsce w Przemyślu ok. roku 1030. W miarę jak nasilały się nastroje antysemickie w europie coraz więcej wyznawców judaizmu osiedlało się w Polsce, gdzie stosunkowo tolerancyjna ludność autochtoniczna oraz przychylne izraelitom prawo ustanowione przez króla Kazimierza Wielkiego uważanego za wielkiego protektora narodu żydowskiego, pozwalało żyć, pracować i rozwijać się we względnie dobrych warunkach. To też na nasze tereny przybywali Żydzi z całej Europy: z Niemiec, Francji, Hiszpanii, Portugalii, Czech oraz Rusi (często potomkowie mieszkańców Kaganatu Chazarskiego, a więc jedynego niesemickiego państwa które przyjęło judaizm). Nasze tereny stały się więc miejscem spotkania szerokiej i wewnętrznie zróżnicowanej diaspory żydowskiej z całego kontynentu, swego rodzaju: „Europejską ziemią obiecaną”. Liczba żydowskich mieszkańców Galicji rosła dynamicznie. I tak w 1625 roku w Przemyślu mieszkało już więcej żydów aniżeli chrześcijan. W Rzeszowie Żydzi pojawili się na przełomie XV i XVI wieku, utrzymywali się oni głównie z dzierżawy młynów, oraz handlu, suknem, winem i płótnem. To oni osiedlając się w okolicach dzisiejszego Placu Wolności dali początek dzielnicy Nowe Miasto. Tam też na przełomie XVI i XVII wieku powstała pierwsza synagoga zwana starą. W 1674 w Rzeszowie mieszkało już ok. 1400 osób wyznania mojżeszowego, a zatem więcej aniżeli chrześcijan. Ta przewaga utrzymała się w mieście jeszcze w okresie międzywojennym, kiedy mówiono o Rzeszowie nawet: „Galicyjska Jerozolima”.
W tym samym czasie, stolica Galicji, Lwów był trzecim co do wielkości skupiskiem społeczności  Żydowskiej na świecie. W 1941r. We Lwowie przebywało ok. 150 000 żydów. Żeby poczuć atmosferę tamtego miasta polecam krótki film dokumentalny nagrany w 1938 roku „Jewish Life in Lwow”, który można bez większych problemów odnaleźć w internecie. Ale Lwów to materiał na zupełnie inną juz opowieść, my zaś skoncentrujmy się na tej części Galicji która teraz znajduje się w granicach naszego województwa.

Tu bowiem również nie brakuje miejsc niezwykle ważnych dla międzynarodowej żydowskiej społeczności. Nie da się tu nie wspomnieć o Leżajsku w którym żył i nauczał cadyk Elimelech Weissblum –jedna z bezsprzecznie najważniejszych postaci ruchu chasydzkiego na świecie. Na jego grób który znajduje się na kirkucie w Leżajsku co roku z okazji urodzin cadyka przyjeżdżają chasydzi nawet z najodleglejszych części globu. Ale kim był Elimelech Weissblum? Oprócz tego , że był on guru ruchu religijnego, to był także mędrcem, filozofem, człowiekiem wielkiej wrażliwości i łagodności powtarzającym stale aby „zło zwyciężać dobrem”. Zwykł też mawiać, że w rzeczach pięknych, dobrych czy choćby smacznych zawarta jest boskość i musimy nauczyć się ją tam dostrzegać.
Przypisywano mu wiele cudów, a jego postać już za życia obrosła legendą, w swojej ciepłej i łagodnej mądrości nie zatracił jednak skromności i dystansu do siebie. Wiąże się z tym pewna zabawna anegdota:
Pewien przybyły z Węgier pielgrzym na jednej z ulic Leżajska zaczepił przechodnia pytając: „Czy mógłbyś mi proszę, wskazać drogę do domu wielkiego Rebbe Elimelecha?” Przechodzień wzniósł oczy ku niebu i ze zdziwieniem odrzekł: „Chcesz mi  powiedzieć, że przybyłeś aż z Węgier, żeby zobaczyć tego „Rebbe z Leżajska”? Czyż te przesadzone i upiększone plotki o nim dotarły już tak daleko? Znam Rebe Elimelecha osobiście i mówię ci, że ten człowiek jest absolutnym zerem. Obawiam się, że straciłeś sporo czasu i pieniędzy z powodu głupich plotek.”
Gość był oburzony: „Ty mały nikczemny człowieku!” -zagrzmiał- „Co ty wiesz?!” Zwyczajnie nie masz pojęcia o niczym co duchowe i święte!” Rozwścieczony przybysz odwrócił się na pięcie i poszedł w swoja stronę.
Gdy kilka godzin później udało mu się już odnaleźć dom wielkiego cadyka, o mało nie zesłabł, okazało się bowiem, że człowiek którego wcześniej zbluzgał na ulicy i Wielki Rebe Elimelech to jedna i ta sama osoba.
Pielgrzym począł pośpiesznie przepraszać mędrca i błagać go o wybaczenie.
„Dlaczego się tak gorączkujesz odpowiedział Rebe? Nie ma powodu byś miał mnie przepraszać. Powiedziałem ci prawdę i to co ty mi odpowiedziałeś, też było prawdą.”
Elimelech Weissblum był także znakomitym nauczycielem z którego szkoły wyszło kilku kolejnych rabinów i cadyków stanowiących kamienie milowe w historii chasydyzmu m.in: Jakub Ichaak Horowitz (zwany widzącym z Lublina) oraz Menachem Mendel z Rymanowa (jeden z 3 głównych przywódców chasydyzmu w Polsce.)

Z Rymanowem wiąże się także postać laureata Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki- Isidora Isaaca Rabi, który to poświęcił się badaniom nad promieniowaniem jądrowym. W portalu Wirtualny Sztetl, który stanowi nieocenione źródło wiedzy o tamtych czasach odnajdujemy taki oto opis Żydowskiego Rymanowa. „W 1870 r. gmina żydowska liczyła 1183 osoby i posiadała 2 synagogi, 3 rabinów, szkołę religijną z 60 uczniami oraz działały na jej terenie 2 stowarzyszenia. Rabinem kahalnym był Berisch Preger. W 1886 r., miasto miało 3262 mieszkańców, w tym 1391 Żydów. Oskar Kolberg, który w tamtym czasie odwiedził właścicieli dóbr rymanowskich, zanotował: W Rymanowie co krok spotkać się musisz z Żydem najstarszego autoramentu, z wygoloną głową i pejsami, w olbrzymim kapeluszu lub czapce z futrem (damy izraelskie dawny strój zupełnie zarzuciły) i słyszeć żargon żydowski.”

Społeczność galicyjskich żydów wydała na świat wielu znakomitych swoich synów, którzy zasłynęli nie tylko na gruncie lokalnym ale często też międzynarodowym, byli wśród nich artyści, naukowcy, politycy i ludzie biznesu. To w dużej mierze dzięki nim utrwalił się w tamtym czasie pozytywny wizerunek tego regionu.
Przedwojenna Galicja czerpała inspiracje ze swojej różnorodności a w obszarze kultury, dla innych regionów polski stanowiła obiekt do naśladowania. Co można dostrzec w wielu przedwojenny filmach, słuchowiskach radiowych czy literaturze z tamtego okresu.
Świat galicyjskich żydów niestety już się dokonał, dziś pozostały nam tylko pamiątki tego jak barwnym i wielokulturowym miejscem była niegdysiejsza Galicja. Ale wystarczy tylko trochę czasu i wyobraźni aby odnaleźć w otaczającym nas pejzażu ślady minionego: w budowlach, w lokalnych zwyczajach, czy w drobnej ornamentyce, którą tak często mijamy bezwiednie. Wystarczy zatrzymać się chwilę i zastanowić, jak kiedyś musiały wyglądać nasze galicyjskie/podkarpackie miasta i miasteczka, gdzie były jakie dzielnice, gdzie stały synagogi a gdzie cerkwie i kościoły. Miejsca takie potrafią bowiem działać niczym wehikuł czasu, musimy tego tylko chcieć...

kjz

(zdjęcia Robert Jankowiak)
(opublikowano a łamach portalu www.podkarpaccy.pl)